" توسعهای که احتیاجات نسل حاضر بدون لطمه زدن به توانایی نسل های آتی در تأمین نیازهای خود، برآورده شود."
به طور کلی توسعه پایدار دارای سه رکن اصلی است: الف) رشد اقتصادی، ب) حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست، ج) مسئولیت اجتماعی که در شکل 1 به صورت شماتیک آورده شده است[3].
شکل 1- توسعه پایدار و ارکان آن به صورت شماتیک
3- توسعه پایدار در معدنکاری
اولین بار بحث توسعه پایدار منابع و ذخایر معدنی سال 1992 و در همایش زمین ریودژانیرو مطرح شد[1]. در این همایش که نمایندگان 172 کشور جهان و 2400 سازمان غیر دولتی حضور داشتند، سندی در 27 اصل تهیه و امضا شد که نشانگر اهمیت مبحث توسعه پایدار بود. در این سند به لزوم حفاظت از منابع و ذخایر معدنی و توسعه پایدار در این حوزه اشاره شد[3]. می توان سال های 1990 تا 1999 را سال های کشمکش معدنکاری و توسعه پایدار قلمداد کرد. در سال 1999 با اجرایی کردن طرح معدنکاری جهانی (GMI) مبحث توسعه پایدار وارد فاز جدیدی در معدنکاری شد و به دنبال آن در سال 2001 شورای بین المللی معدنکاری و فلزات (ICMM) تشکیل شد و انتشار گزارش معدنکاری، مواد معدنی و توسعه پایدار در سال 2002 کلیدی ترین رخداد در مورد توسعه پایدار در معدنکاری به حساب می آید[5]. از آن زمان به بعد محققان زیادی در این زمینه تحقیقات جامعی انجام داده اند و دولت های زیادی وارد تدوین قوانینی در راستای توسعه پایدار در معدنکاری شده اند. در ایران نیز در دو دهه اخیر محققان و اساتید دانشگاه وارد مباحث توسعه پایدار در معادن شده اند اما از طرف دولتمردان اقدام شاخصی جهت تدوین استراتژی نیل به اهداف توسعه پایدار انجام نشده است[1].
معدنکاری به صورت گسترده ای اثرات مثبت و منفی در مباحث پایه ای توسعه پایدار دارد. از اثرات معدنکاری بر اقتصاد، منابع و محیط زیست و اجتماع می توان به موارد زیر اشاره کرد[5]:
اثرات مثبت معدنکاری بر ارکان توسعه پایدار:
• توسعه تکنولوژیکی
• اشتغال و توسعه مهارت کارگران
• تأمین مواد خام برای بسیاری از صنایع
• درآمدزایی برای دولت، جامعه و سهامداران
• بالا بردن سطح آگاهی و فرهنگی جامعه
• ایجاد بستر و زیرساخت های مناسب برای تأمین آب و مواد غذایی سالم و محیط زیست مناسب زندگی کارگران
اثرات منفی معدنکاری بر ارکان توسعه پایدار:
• آلودگی و تخریب محیط زیست
• تغییرات آب و هوایی
• برهم زدن تعادل اکوسیستم منطقه
• از دست دادن منابع
به طور کلی برای توسعه پایدار در معدنکاری باید تلاش شود اثرات مثبت معدنکاری بر توسعه پایدار تقویت و به حداکثر خود رسیده و اثرات منفی آن به حداقل برسد. یک اشتباه متداول در توسعه پایدار معادن وجود دارد که توسعه پایدار را بیشتر به حفاظت از محیط زیست مرتبط می دانند باید توجه داشت که ارکان اجتماع و اقتصاد نیز به همان میزان اهمیت دارد و پرداختن به این سه رکن در کنار هم می تواند توسعه ای پایدار را رقم زند[5]. با توجه به روند رشد مفاهیم توسعه پایدار و به وجود آمدن چالشی بزرگ برای جهان در راستای معدن و توسعه پایدار می توان به جرأت گفت که بدون توجه به جنبه های توسعه پایدار فعالیت های معدنی در آینده مختل خواهد شد و بهتر است معادن و شرکت های معدنی هر چه سریعتر با بررسی مدل ها و الگوهای توسعه پایدار به سمت آن گرایش پیدا کنند.
4- توسعه پایدار در معادن ایران
ایران دارای ذخایر قابل توجه معدنی هم از نظر مقدار و هم از نظر تنوع است. موقعیت سیاسی ایران و مشکلاتی که گاهی اوقات از طرف قدرت های سیاسی دنیا برای ایران ایجاد می شود، لزوم تدوین استراتژی بلند مدت در راستای توسعه پایدار در بخش معادن کشور را اجتناب ناپذیر می کند. در دسته بندی های مختلف انجام شده برای رتبه بندی کشورها از نظر توسعه پایدار، ایران یا رتبه بندی نشده و یا دارای جایگاه مناسبی نیست. با توجه به جهان شمول شدن مباحث توسعه پایدار، ایران با ورود به این مبحث و با بهبود توسعه های جاری و تدوین الگوهای توسعه پایدار می تواند ضمن ایجاد بستر مناسب جهت توسعه پایدار از مزایای سیاسی این مبحث نیز استفاده نماید.
در این قسمت ملاحظات لازم برای دستیابی به توسعه پایدار در معادن ایران به صورت اجمالی آورده شده است که می تواند راهنمای اولیه برای شرکت های معدنی جهت هم راستایی خود به توسعه پایدار استفاده کنند و تکمیل این ملاحظات و تبدیل آنها به دستورالعمل ها و مقررات می تواند در دستور کار دولت قرار گیرد. به منظور مشخص شدن ارتباط هر کدام از ملاحظات با ارکان توسعه پایدار این ملاحظات به تفکیک آورده شده اند.
4-1- ملاحظات اقتصادی توسعه پایدار در معادن ایران
4-1-1- اکتشاف
ایران یکی از کشورهای مطرح در منابع و ذخایر معدنی بود که متأسفانه به دلیل سرمایه گذاری کافی و فعالیت اصولی در بخش اکتشاف (ایران طی سه دهه گذشته ذخایر قابل توجهی نسبت به ذخایر اکتشاف شده سال های قبل از آن کشف نکرده است)، امروزه جایگاه ویژه قبلی در جهان از نظر میزان ذخایر معدنی را ندارد. شاید با تفکر صحیح و حرکت به سمت فعالیت های اکتشافی بتوان در سال های آتی جایگاه جدیدی به دست آورد. بحث اکتشاف از این منظر اهمیت پیدا می کند که باید ذخایری باشد تا بتوان استراتژی و توسعه پایدار برای آن تعریف کرد و اساس اولیه توسعه پایدار در معادن ایران اکتشاف اصولی است. با مطالعه دقیق در مباحث توسعه پایدار در معادن ایران نقص یک سیستم اکتشافی منسجم و سرمایه گذاری کافی در حوزه اکتشاف مهمترین خلأ در راه دستیابی به توسعه پایدار نمایان خواهد شد.
4-1-2- تصمیم سازی و تصمیم گیری متخصصان معدن برای معادن
به منظور تدوین قوانین و مقررات پایدار و اصولی؛ فعالان بخش معدن باید تلاش کنند به مراکز تصمیم سازی و تصمیم گیری نزدیک و در تدوین قوانین و مقررات نقش داشته باشند. بدین ترتیب قوانین، مقررات و دستورالعمل هایی که باعث ناپایداری معادن می شوند توسط متخصصان امر با بررسی و ارزیابی دقیقتری وضع می شوند[1].
4-1-3- مطالعه دقیق بازار
مطالعه بازار مصرف مواد معدنی و اطمینان از پایداری بازار آنها ضروری است[1]. به عنوان مثال عدم شناخت دقیق بازار سنگ آهن باعث شد تعداد زیادی معدن کوچک سنگ آهن در ایران راه اندازی و در شرایط کنونی و در قیمت پایین تعطیل شوند.
4-1-4- مطالعات دقیق فنی و اقتصادی
بسیاری از معادن ایران به دلیل بررسی نکردن دقیق فنی و اقتصادی با شکست و تعطیلی مواجه شده اند و توجه به این امر بسیار ضروری است.
4-1-5- طراحی و برنامه ریزی اصولی استخراج معدن
در بسیاری از معادن ایران به دليل نبود طرح استخراج اصولی، درصد بالایی از ماده معدنی تضییع می شود و باعث کوتاهی عمر معدن و از دست دادن منابع ارزشمند معدنی کشور می شود. به عنوان مثال در معادن سنگ تزئینی و نمای ایران، راندمان استخراج پایینی وجود دارد.
4-1-6- ایجاد ارزش افزوده از طریق احداث واحدهای فرآوری
صادرات مواد معدنی خام بدون عملیات پرعیارسازی در ایران به وفور دیده می شود. احداث کارخانجات فرآوری مواد معدنی ضمن ایجاد ارزش افزوده، باعث می شود به دلیل کاهش هزینه حمل مواد خام ذخایر با عیار کمتر نیز اقتصادی شده و عمر معدن افزایش یابد.
4-1-7- استفاده از تکنولوژی های جدید
در دنیا با استفاده از تکنولوژی های جدید اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی قیمت تمام شده تولید محصول نهایی کاهش پیدا کرده است. با استفاده از این تکنولوژی ها می توان ذخایری که به دلایل فنی یا اقتصادی قابل برداشت نبودند را به محصول نهایی تبدیل کرد که در پایداری معدن بسیار مؤثر است.
4-1-8- آموزش پرسنل
آموزش پرسنل برای استفاده صحیح از منابع، ماشین آلات و غیره و پیاده سازی صحیح طرح ها در افزایش سود شرکت ها و نهایتاً پایداری آنها نقش به سزایی دارد.
4-2- ملاحظات زیست محیطی و حفاظت از منابع توسعه پایدار در معادن ایران
معدنکاری به صورت کم یا زیاد اختلالاتی در محیط زیست به اشکال مختلف مانند تغییر شکل سطح زمین، ایجاد لرزه در زمین، تغییر آب و هوا، از بین بردن خاک حاصلخیز، انتشار گاز و گرد و غبار، سر و صدا و نظایر آن ایجاد می کند و مقرراتی هم برای حد مجاز این آلودگی ها وضع و تکنولوژی هایی برای کاهش آنها توسعه داده شده است و هر گونه تلاش برای کاهش اثرات این موارد می تواند تأثیر به سزایی در توسعه پایدار داشته باشد.
4-2-1- توقف تولید بی رویه و تضییع ذخایر معدنی
برای تأمین امنیت مواد خام جهان؛ تولید بی رویه و تضییع مواد معدنی به هر عنوانی باید متوقف شود.
4-2-2- ورود متخصصان معدن به مراکز تصمیم گیری
برای تدوین قوانین و مقررات بهینه و اجرایی ورود متخصصان معدن به این حوزه ضروری است و یکی از راهکارها ایجاد رشته های تخصصی مرتبط با محیط زیست در دانشکده های معدن است[1].
4-2-3- افزایش بهره وری در معادن
بهره وری پایین در معادن و کارخانجات فرآوری و ذوب باعث تضییع مواد معدنی و هدر رفتن منابع ارزشمند معدنی خواهد شد که از موارد بارز ناپایداری معادن است[7]. ضمناً مواد معدنی هدر رفته موجود در باطله ها می تواند اثرات زیست محیطی مخربی به دنبال داشته باشد.
4-2-4- توجه به چرخه طول عمر مواد معدنی
باید در زنجیره تأمین مواد اولیه به فرآیندهای استفاده دوباره، ساخت دوباره و بازیابی مواد از رده خارج شده توجه شود. بدین ترتیب هدر رفتن مواد معدنی کمتر خواهد شد[2].
4-2-5- برنامه بستن و بازسازی معدن
امروزه در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه دنیا بحث بازسازی معادن بسیار حائز اهمیت است و در ابتدای امر و در طراحی اولیه معدن طرح بازسازی پیش بینی می شود. داشتن برنامه بستن و بازسازی معدن در ابتدای امر و در مرحله طراحی اولیه معدن نقش به سزایی در کاهش اثرات زیست محیطی معدنکاری دارد و می تواند نقش بسیار مهمی در پایداری معدن داشته باشد[1].
4-2-6- بهبود مدیریت محیط زیست در معدن و پیاده سازی تکنولوژی های پاک
قوانین و مقررات مدون و روشنی در مباحث زیست محیطی معادن وجود دارند و تلاش برای بهبود مدیریت زیست محیطی و استفاده از تکنولوژی های پاک می تواند در پایداری معادن مؤثر باشد.
4-2-7- معدنکاری سبز
تلاش برای تدوین استانداردهای معدنکاری سبز متناسب با استانداردهای جهانی و برنامه ریزی برای دستیابی به این استانداردها بسیار مهم و ضروری است.
4-3- ملاحظات اجتماعی توسعه پایدار در معادن ایران
4-3-1- ایمنی و بهداشت کار
ایمنی در کار به عنوان عنصر کلیدی دستیابی به توسعه پایدار است[8]. هر حادثه ای که در معدن رخ می دهد سه پیامد اصلی دارد: الف) جراحت یا فوت پرسنل که عواقب اجتماعی و اقتصادی زیادی را به دنبال دارد، ب) آسیب دیدن تجهیزات که عواقب اقتصادی به همراه دارد و ج) تعطیلی موقت کل یا بخشی از معدن که عواقب اجتماعی و اقتصادی زیادی به همراه خواهد داشت[6]. لذا توجه به ایمنی در معدن یکی از مهمترین مباحث در توسعه پایدار معادن قلمداد می شود. همچنین مراقبت از سلامت پرسنل در محل کار و خارج از محل کار، ایجاد امنیت شغلی برای پرسنل، مراقبت از سلامت خانواده های پرسنل، ایجاد امکانات رفاهی برای پرسنل و خانواده ایشان، نگرش و رفتار مناسب با پرسنل و خانواده های آنها و اقداماتی نظیر این موارد می تواند در تقویت بعد اجتماعی درون سازمانی کمک به سزایی داشته باشد[8].
4-3-2- ارزیابی ریسک در معدن
با انجام مطالعات دقیق ارزیابی ریسک در معدن و پایبندی بر مدیریت ریسک بر مبنای ارزیابی انجام شده می توان بسیاری از مخاطرات پیش رو را شناسایی و عواقب اجتماعی آنها را به حداقل رساند[3].
4-3-3- همفکری و مشورت با مسئولین محلی و افزایش آگاهی عمومی
یکی از اصول مهم جلب رضایت جامعه پیرامون معدن در جریان امور قرار گرفتن مسئولان محلی و شور و مشورت با آنها است[1]. موضوعی که در ایران به ندرت به آن بها داده شده و به طور خاص شرکت های بخش خصوصی از این اقدام اجتناب می کنند. طبق بررسی ها و مطالعات جامعه شناسی انجام شده افزایش آگاهی مردم محلی و بومی در مورد روند معدنکاری، مخاطرات، مشکلات و حتی میزان سوددهی آن می تواند همراهی آنها را به همراه داشته باشد. عموماً تصور سوددهی معادن توسط افراد بومی بسیار فراتر از حقیقت است و با اطلاع رسانی دقیق و همفکری با مسئولان محلی می توان بسیاری از نارضایتی های بی مورد محلی را برطرف کرد.
4-3-4- جلب رضایت و اخذ مجوز عمومی
به طور کلی امروزه در اکثر کشورهای دنیا جلب رضایت عمومی مردم محلی و اخذ مجوز محلی (به صورت شفاهی و قلبی و نه کتبی و سندی) برای فعالان معدنکاری توصیه می شود. به عنوان مثال قانونی در آمریکا به تصویب رسیده است که طبق آن هرگونه عواقب اجتماعی ناشی از معدنکاری در هر دوره زمانی بر عهده بهره بردار معدن خواهد بود و این قانون نیاز بهره برداران به جلب رضایت مردم بومی را برجسته تر کرده است. در این راستا افزایش میزان مشارکت افراد محلی در اجرای عملیات و برون سپاری بخشی از فرآیندها و حتی سهامدار کردن قشرهایی از طبقه کم درآمد در معدن می تواند برای کسب مقبولیت عمومی کارساز باشد[1].
4-3-5- اختصاص بخشی از درآمد معدن به منطقه و بهبود زیرساخت ها و تصویر شهری
با اختصاص بخشی از درآمدهای معدن برای عمران و آبادی و بهبود زیرساخت ها و تصویر شهری منطقه می توان بخشی از انتظارات اجتماعی منطقه را برآورد کرد[1]
4-3-6- کشف ویژگی های تاریخی و مذهبی منطقه و احترام و استفاده از آنها
با رعایت اصول تاریخی و مذهبی منطقه و توسعه معدن با توجه به این اصول (به عنوان مثال ساختمان های معدن با اصول شهرسازی منطقه احداث شوند یا مناسبت های تاریخی و مذهبی منطقه به نحوی گرامی داشته شوند) می توان جامعه بومی را همراه کرد.
4-3-7- برنامه ریزی اجتماعی برای زمان بعد از تعطیلی معدن
وجود ذخایر معدنی در نزدیکی شهرهای کوچک حکم تیغ دولبه برای آن شهرها و مردم آن مناطق دارد. از یک سو در دوران بهره برداری از معدن به طور معمول توسعه های مناسبی در آنها اتفاق می افتد و درآمد مردم بهتر می شود و از سوی دیگر بعد از تعطیلی معدن امکان از هم پاشیدگی جامعه ای که به این روند رشد و درآمد عادت کرده است، وجود دارد[7]. مسئله این است که در صورت نداشتن برنامه ریزی مناسب عواقب مخرب تعطیلی معدن می تواند بسیار بیشتر از توسعه های زمان بهره برداری باشد. تدوین برنامه بلند مدت دقیق برای جوامع معدنی هنگامي كه معدن به اتمام می رسد یکی از مهمترین اصول توسعه پایدار در معادن است[1]. در این راستا برنامه ریزی منسجم برای کاهش وابستگی شهر در اواخر عمر معدن و تمرکز بر فعالیت های دیگر و ایجاد مشاغل جدید یا برگشت به مشاغل قبل از راه اندازی معدن به صورت مدرنتر و نظایر آن مناسب است[7].
4-3-8- تبادل اطلاعات محلی، کشوری و جهانی در این حوزه برای بهبود روش ها
به دلیل گستردگی موارد و مباحث مربوط به توسعه پایدار و نوپا بودن این مبحث، ایجاد سیستمی برای تبادل اطلاعات و تجارب در سطوح مختلف محلی، استانی، کشوری و جهانی می تواند در توسعه هر چه سریعتر و دقیقتر آن مؤثر باشد.
5- نتیجه گیری
توسعه پایدار مقوله ای است جهانی در راستای حفظ منافع مردم نسل کنونی و آیندگان و تلاش برای تدوین استراتژی های مناسب برای دستیابی به توسعه پایدار در هر کشور، استان، شهر، شرکت یا خانواده ای امری ضروری است. بخش معدن به عنوان سرآغاز سایر فعالیت های اقتصادی نیاز به توجه بیشتری برای پایداری دارد. در ایران تا کنون اقدامات شاخصی برای توسعه پایدار در معادن انجام نشده است و غفلت از آن می تواند جبران ناپذیر باشد. تعریف چهارچوب توسعه پایدار در معادن، تبیین تئوری آن و تدوین دستورالعمل های دستیابی به آن در مرحله اول می تواند چراغ راه معادن جهت تلاش برای توسعه پایدار باشد.
توسعه پایدار در کشور و در تمامی مقوله های مرتبط با زندگی مردم ایران می تواند هم زندگی نسل کنونی و هم آیندگان این مرز و بوم را تضمین کند.
منابع:
1- دکتر مرتضی اصانلو؛ جزوه کلاسی درس مباحث ویژه 1 (معدنکاری سطحی و توسعه پایدار)؛ مقطع دکتری مهندسی استخراج معدن؛ نیمسال اول سال تحصیلی 94-93.
2- Anne-Marie Fleury n, Bejamin Davies; Sustainable supply chains - minerals and sustainable development, going beyond the mine; Resources Policy 37 (2012) 175–178.
3- Józef Dubiński; SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF MINING MINERAL RESOURCES; Journal of Sustainable Mining Vol. 12 (2013), No. 1, pp. 1–6.
4- David Laurence; Establishing a sustainable mining operation: an overview; Journal of Cleaner Production 19 (2011) 278e284.
5- Jason Phillips; The application of a mathematical model of sustainability to the results of a semi-quantitative Environmental Impact Assessment of two iron ore opencast mines in Iran; Applied Mathematical Modelling 37 (2013) 7839–7854.
6- Tsan – Ming Choi; Sustainable management of mining operations with accidents: A mean-variance optimization model; Resources Policy 11 February 2014.
7- Geng Honga, Zhang Kaia, Zhang Hanwenb; Research on sustainable development of resource-based small industrial and mining cities - A case study of Yangquanqu town, Xiaoyi, Shanxi Province, China; 2011 International Conference on Green Buildings and Sustainable Cities.
8- John R. Owen, Deanna Kemp; ‘Free prior and informed consent’, social complexity and the mining industry: Establishing a knowledge base; Resources Policy 41(2014)91–100.