با توجه به مشكلات پيش آمده و هشدار توليدكنندگان بزرگ زغال سنگ كشور مبني بر ورشكستگي و احتمال تعطيلي معادن زغال سنگ؛ ماهنامه "جهان معدن" با دكتر بينا بصيراني عضو هيات مديره انجمن زغال سنگ ايران در خصوص وضعيت ذخاير، تعداد معادن و ميزان توليد، جايگاه زغال سنگ ايران در دنيا، مشكلات، راهكارها، ميزان صادرات و ... گفت‌وگويي انجام داده است كه ماحصل اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيم:
وضعیت کنونی معادن زغال سنگ در کشور را به لحاظ میزان ذخایر و تعداد معادن چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زغال سنگ از جمله مواد معدنی با ارزشی است که از بقایای درختان و گیاهان به وجود می‌آید. این ماده معدنی به عنوان ماده اولیه برای تولید اشکال مختلف انرژی در صنایع کاربرد دارد و نقش بسیار مهمی در توسعه صنعت کشورهای مختلف دنيا داشته است. زغال سنگ بعد از نفت، بیشترین سهم را در سبد انرژی دنيا دارد؛ به طوری که در حال حاضر حدود 30 درصد از مصرف انرژی اولیه جهان از زغال سنگ تامین و 40 درصد برق جهان نيز در نیروگاه‌های زغال سنگی تولید می‌شود. مهمترین کاربرد زغال سنگ تولید انرژی و تهیه کک در صنایع فولادسازی به روش کوره بلند است. علاوه بر این تولید گاز هیدروژن، مواد اولیه واکس‌های صنعتی، تولید کربن فعال و مواد آلی مانند بنزن، اتیلن، پروپیلین و ... از قطران زغال سنگ به دست می‌آید.
اگرچه نفت همچنان منبع انرژي اصلي دنيا محسوب مي‌شود، اما پژوهش جديد موسسه ديده بان جهان حاكي از رشد چشمگير استفاده از زغال سنگ و گاز طبيعي است. مصرف جهاني زغال سنگ در سال ٢٠١٢ به 73/3 ميليارد تن معادل نفت رسيده است. زغال سنگ كه زماني ماده ارزان، كثيف و بدون جذابيتي محسوب مي‌شد؛ در حال حاضر بزرگترين رشد مصرف را در بين انواع مواد سوختي دنيا دارد. استفاده از زغال سنگ در بسياري از كشورهاي در حال توسعه به واسطه كمبود منابع رو به افزايش است و اگر تكنولوژي زغال سنگ پاك كاربردي شود، اين ماده به عنوان منبع گريزناپذير انرژي در آينده باقي خواهد ماند. در همين حال مصرف گاز طبيعي با 2/2 درصد افزايش به 91/2 ميليارد تن معادل نفت رسيده است. زغال سنگ و گاز طبيعي سوخت‌هاي اصلي در بازار الكتريسيته دنيا محسوب مي‌شوند و از آنجايي كه اغلب به عنوان جايگزين يكديگر هستند؛ روند مصرف آنها نيز بايد در كنار هم مورد بررسي قرار گيرد. توليد زغال سنگ در جهان همواره به دليل ويژگي‌هاي خاص آن از اهميت قابل توجهي برخوردار بوده است. عنوان پلي به سوي آينده براي زغال سنگ از سوي متخصصان و كارشناسان امور انرژي مي‌تواند مؤيد اهميت زغال سنگ به عنوان يك منبع انرژي جايگزين نفت و گاز در آينده باشد.
از لحاظ ذخیره اين ماده معدني؛ بر اساس گزارش موسسه فدرال علوم زمین و منابع طبیعی (BGR) ذخایر قطعی زغال سنگ قابل استحصال در دنیا تا پایان 2016 بیش از 1139 میلیارد تن پیش‌بینی و محاسبه شده كه بیش از 57 درصد این ذخایر در 3 کشور آمریکا، چین و روسیه قرار دارد.
ایران در زمینه معادن زغال سنگ در دنیا داراي چه جايگاهي است؟
ایران از لحاظ ميزان ذخاير زغال سنگ جز کشورهای غنی دنیا محسوب نمی‌شود و تنها 13/0 درصد از کل این ذخایر را در اختیار دارد. مطابق آخرین آمار حجم ذخایر قطعی زغال سنگ ایران 2/1 میلیارد تن، ذخایر احتمالی 7/1 میلیارد تن و ميزان ذخایر زمین ‌شناسی در حدود ١٤ میلیارد تن برآورد شده است. با این حال از نظر ذخایر قطعی زغال سنگ در رتبه 26 و بر اساس میزان کلی ذخایر در رتبه 12 جهان قرار دارد، اما در صورت اکتشاف بیشتر پیش بینی می‌شود که توان رقابت با کشورهای قدرتمند در بازار را داشته باشد. از نظر توزیع ذخایر نيز بیشترین حجم ذخایر زغال سنگ کشور در منطقه طبس، سپس کرمان و البرز شرقی واقع شده است. بررسی آمار و ارقام نشان می‌دهد که صنعت زغال سنگ ایران در منطقه خاورمیانه از جایگاه بسیار خوبی برخوردار است، اما در قاره آسیا و در کل جهان از موقعیت مناسبی برخوردار نبوده و با کشورهای صاحب این صنعت فاصله زیادی دارد.
در دنیا 10 کشور در تولید زغال سنگ رتبه های برتر و نقش برجسته‌ای دارند؛ به طوری که چین در صدر آنها قرار دارد. چین بزرگترین کشور تولیدکننده زغال سنگ طي سه دهه اخير تاکنون بوده است. این کشور به طور متوسط بیش از 3 میلیارد تن زغال سنگ در سال تولید می‌کند که حدود 50 درصد از کل تولید جهانی زغال سنگ است. چین صاحب سومین ذخایر بزرگ زغال سنگ در دنياست و حدود 12 هزار معدن در 28 استان این کشور تولید زغال سنگ دارند. شانشی، مغولستان داخلی و شین جیانگ بزرگترین استان‌های تولیدکننده زغال سنگ در این کشور هستند. حدود نیمی از زغال سنگ چین برای تولید برق مورد استفاده قرار می‌گیرد که در بیش از 80 درصد از تولید برق این کشور سهم دارد.
بررسي آخرين آمارهاي توليد و مصرف منتشر شده توسط BP (British petroleum) در ژوئن 2015 نشان مي‌دهد كه در ده سال گذشته و با توجه به فعاليت گروه‌هاي فعال زيست محيطي و سازمان‌هاي محيط زيست دنيا؛ سهم منطقه آمريكاي شمالي، اروپا و اوراسيا از مصرف و توليد زغال سنگ به شدت كاهش يافته است. اين در حالي است كه در منطقه آسيا و اقيانوسيه شاهد افزايش شديد توليد و مصرف زغال سنگ توسط دو كشور هند و چين هستيم.
کشور چین همانطور که غول تولید زغال سنگ در جهان است، بزرگترین مصرف کننده زغال سنگ نیز محسوب مي‌شود؛ به گونه‌اي كه حدود 50 درصد از مصرف جهانی را به خود اختصاص داده است. چين همچنین با واردات 289 میلیون تن زغال سنگ، بزرگترین واردکننده زغال سنگ در دنيا شناخته مي‌شود. بعد از كشور چین؛ آمریکا و هند با مصرف حدود هر کدام 10 درصد از زغال تولید شده دنيا رتبه‌های دوم و سوم را از آن خود کرده‌اند.
بر اساس گزارش‌های موسسه فدرال علوم زمین و منابع طبیعی (BGR) و با بررسی نسبت میزان ذخایر قطعی به تولید سالیانه (R/P)، در سال 2015 ثابت شد كه ذخايره زغال سنگ در جهان براي مدت 153 سال توليد كافي است .
در ایران به دلیل عدم انجام اکتشافات منظم، اطلاعات ذخایر زغال سنگ با ابهام و کاستی‌های زیادی گزارش می‌شود. اما آنچه که بارز است، منابع عظیمی از این حامل انرژی در کشور موجود است. ایران از نظر میزان تولید زغال سنگ با تولید تنها 016/0 درصد از کل تولید دنيا رتبه 46 و از نظر میزان مصرف رتبه 61 جهان را به خود اختصاص داده است. همچنین از نظر مقدار خالص صادرات و واردات رتبه پنجاهم جهان را در اختیار دارد.
تولیدکنندگان اصلی زغال سنگ در جهان
مصرف کنندگان اصلی زغال سنگ در جهان
امروزه تولید و مصرف فولاد یکی از شاخص‌های اصلی توسعه یافتگی جوامع به شمار می‌آید و صنایع فولادي سهم مهمی در سازندگی، بازسازی و توسعه کشورها ایفا می‌کنند. یکی از اهداف اساسی طبق سند چشم انداز 1404 کشور دستیابی به تولید 55 میلیون تن فولاد در سال (9/5 میلیون تن به روش کوره بلند، 46 میلیون تن به روش احیا مستقیم کوره قوس الکتریکی و حدود 3 میلیون تن بر پایه شارژ قراضه) است. یکی از مواد خام اصلی در تولید فولاد؛ زغال سنگ و کنسانتره آن است؛ به گونه‌اي كه در پایان سال 1404 سالیانه حدود 5/4 میلیون تن کنسانتره زغال سنگ و 2/3 میلیون تن کک برای تولید فولاد به روش کوره بلند نیاز است.
اما این امر مستلزم رشد، سرمایه‌گذاری و شکوفایی صنعت زغال سنگ است. زغال سنگ در ايران از معدود مواد معدني است كه برخلاف قیمت جهانی؛ قيمت آن هنوز به صورت ثابت و دستوري تعيين مي‌شود و نرخ قیمت‌گذاری آن غالبا از نرخ جهانی پایین‌تر بوده و در بعضی موارد کمتر از نصف قیمت واقعی آن در دنیا قیمت‌گذاری شده است. این در حالی است که روند قيمت دلار در داخل كشور غالبا افزايشي است. به طور كلي در بخش صـنعت و معدن داخل كشـور غالب ماده معدني از نوسـانات نرخ دلار مسـتقيم يا غير مسـتقيم بهره مي‌برند.
با توجه به اينكه عوامل بهاي تمام شده (حقوق، دستمزد، چوب، آرك و ساير ملزومات) در حال افزايش است، نمي‌توان بدون تعيين فرمول قيمت مناسب براي زغال سنگ توليد داخل؛ تداوم فعاليت و رشد معادن و افزايش تامين زغال سنگ مورد نياز كشور از منابع داخلي را فراهم كرد. به نظر مي‌رسد قيمت گذاري بر اساس سهم از فروش محصول نهايي با توجه به اينكه قيمت جهاني و نرخ دلار بازار آزاد در آن تاثيرگذار است؛ مي‌تواند در ميان مدت شرايط صنعت زغال سنگ را از اين حالت خارج كند. به خصوص كه طي يكسال گذشته قيمت جهاني زغال سنگ به ميزان 40 درصد (از135 دلار به 189 دلار) افزايش يافته است. همچنين محصولات فولادي حدود 40 درصد افزايش قيمت داشته‌اند؛ در اين شرايط عدم افزايش قيمت زغال سنگ توليد داخل كشور زمينه ساز تعطيلي معادن و افزايش واردات زغال سنگ به كشور شده است.
ثبات قيمتي كه در آن همواره ساير عوامل بهاي تمام شده (حقوق، چوب، آرك و ساير امكانات) در حال افزايش است؛ مي‌تواند خيلي زود اين صنعت را از چرخه توليد خارج كند. هر چند كه تعيين قيمت‌هاي متغير در كوتاه مدت براي فعالان مبهم است، اما مي‌تواند مشكل بزرگ بلاتكليفي را حل و سرمايه‌گذاران جديد را وارد چرخه صنعت زغال سنگ كند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد به منظور فراهم كردن امكان تامين زغال سنگ مورد نياز كشور از داخل و افزايش سرمايه گذاري و اشتغال در اين معادن با توجه به نرم جهاني لازم است قيمت كنسانتره درصد قابل قبولی از شمش فولاد در نظر گرفته شود.
از نظر جنابعالي مشكلات كنوني معادن زغال سنگ چيست و تاكنون براي حل اين مشكلات چه اقداماتي صورت گرفته است؟
اكتشاف ذخاير زغال سنگ ايران يكي از مشكلات كنوني معادن زغال سنگ محسوب مي‌شود. با توجه به سطح اكتشافات انجام شده قبلي و شرايط خاص زمين شناسي رسوبات زغال دار ايران؛ ذخاير زغال سنگ مناطق شمالي ايران داراي ضخامت كم و عوارض زمين شناسي متعددي است كه عملا ذخاير را به بلوك‌هاي جداگانه و در نتيجه افزايش تعداد بهره برداران تبديل كرده؛ همچنين به دليل ضعف سرمايه گذاري و دانش فني، دسترسي به ذخاير عميق و يا توليد انبوه را با مشكل و حتي غير ممكن مواجه كرده است.
ذخاير شناخته شده زغال سنگ ايران در مناطق كرمان نيز داراي پيچيدگي هاي زيادي است. به عنوان مثال لايه‌هايي با شيب نسبتا كم (كمتر از 20 درجه) تا شيب خيلي زياد (حدود 85 درجه) و تغييرات ضخامت از چندين سانتيمتر تا چندين متر را شاهد هستيم.
اگرچه در اين ذخاير اكتشاف عمدتا تا سطح اكتشاف تفصيلي انجام شده است، اما به دليل متوقف شدن عمليات اكتشاف حين بهره برداري، شناخت دقيقي از وضعيت لايه‌ها در دست نبوده و بهره برداري از ذخاير با ضخامت بيش از يك متر با محدوديت‌هاي زيادي همراه است كه عملا بخشي از ذخاير استخراج نشده و براي هميشه غيرقابل استخراج شده‌اند.
ذخاير زغال سنگ منطقه طبس نيز تقريبا با مشكل عدم اكتشاف سيستماتيك مواجه بوده و در برخي مناطق سطح اكتشاف انجام شده در حد قابل قبولي براي طراحي سيستماتيك و مهندسي نيست. واگذاري اين محدوده‌ها به بهره برداران و كوتاهي زمان بهره برداري در قراردادها از يكطرف و محدوديت توانايي مالي آنان مانع از انجام اكتشاف شده است. در نتيجه روند طراحي و بهره برداري با اختلال و كاستي مواجه بوده و امكان استفاده از تكنولوژي و استخراج مكانيزه را از بين برده است. تقريبا تمامي بهره برداران منطقه به روش كاملا سنتي مشغول استخراج هستند.
بنابراين اصلي‌‌ترين و مهمترين كار در زمينه ذخاير زغال سنگ، انجام اكتشافات سيستماتيك قبل از واگذاري به بخش خصوصي توسط دولت است؛ چراكه بخش خصوصي از لحاظ توانايي مالي از يك طرف و بالا بودن هزينه توليد از طرف ديگر به هيچ وجه انگيزه‌اي براي سرمايه گذاري در اين بخش ندارد. انجام اكتشافات تكميلي در حين بهره برداري بايد توسط بهره برداران انجام شود كه با توجه به وضعيت نقدينگي و گردش پولي بين توليدكنندگان و خريداران زغال سنگ، نه تنها اين امر صورت نگرفته؛ بلكه حتي قادر به آماده سازي افق‌هاي استخراجي براي سال هاي بعد نيز نمي‌باشد كه در نتيجه تعطيلي معادن زغال سنگ را به تدريج در پي خواهد داشت.
آموزش پرسنل
برنامه‌ريزي آموزش پرسنل براي بالا رفتن راندمان توليد و رعايت موارد ايمني مشكل ديگر اين بخش است. در حال حاضر هيچ موسسه و ارگاني (دولتي يا خصوصي) در اين خصوص در ايران فعاليت نمي‌كند و نيروي آموزش ديده قديمي به تدريج از گردونه توليد خارج شده و نيروي جديد (مهندسي تا كارگران) بدون گذراندن دوره‌هاي خاص از قبيل آشنايي با شرايط معادن در منطقه و تكنولوژي‌هاي روز در معادن مشغول به فعاليت مي‌شو ند و در بهترين حالت به صورت كاملا سنتي و آموزش حين كار اندكي تجربه كسب مي‌كنند. در اين زمينه قابل ذكر است كه اپراتورهاي شاغل در معادن زغال سنگ نه تنها هيچ مدركي نداشته؛ بلكه دوره‌هاي مربوطه را نيز نگذرانده‌اند.
تكنولوژي معادن زغال سنگ ايران
تكنولوژي مورد استفاده در معادن زغال سنگ ايران مشكل ديگر اين معادن است. بجز يكي دو مورد، تمامي ماشين آلات مورد استفاده اين معادن همان تجهيزات و ماشين آلاتي هستند كه حدود 60 سال پيش از روسيه وارد ايران شده است؛ اگرچه آن زمان نيز اين تجهيزات از تجهيزات مشابه در دنيا از لحاظ تكنولوژي فاصله زيادي داشته است. در نتيجه استفاده از اين تجهيزات و ماشين آلات، راندمان كار را بسيار پايين آورده و به دنبال آن قيمت تمام شده نيز افزايش بسياري يافته است كه در نهايت در بهترين شرايط زغال سنگ توليدي ايران قادر به رقابت با توليدكنندگان خارجي در عرصه جهاني نبوده و عملا امكان صادرات آن نيز وجود ندارد.
تجهيزات ايمني و مونيتورينگ
تجهيزات مورد استفاده در معادن زغال سنگ ايران نيز عمدتا تجهيزات قديمي و سنتي و مربوط به دهه 50 ميلادي (سال‌هاي 1340 شمسي) است. همچنين سيستم پايش كار تجهيزات و پرسنل نيز كاملا سنتي است. به عنوان مثال استفاده از چراغ‌هاي انفرادي تونلي تا تجهيزات ايمني انفرادي انگيزه استفاده پرسنل از اين تجهيزات را از بين برده است؛ در نتيجه نه تنها شاهد انواع و اقسام حوادث در معادن زغال سنگ هستيم؛ بلكه روش‌هاي مقابله با حوادث نيز خود حادثه آفرينند. در همين راستا لازم است در اين خصوص اقدامات جدي از سوي دولت به عنوان سيستم نظارت بر بهره برداري صورت گيرد.
تامين منابع مالي
تامين منابع مالي پروژه‌هاي تجهيز و نوسازي ماشين آلات و تجهيزات معادن زغال سنگ نيز يكي از دغدغه‌هاي اصلي بهره برداران معادن است. در همين راستا تمهيدات در نظر گرفته شده تاكنون مشكل زيادي از بهره برداران در اين زمينه را برطرف نكرده‌ است.
تامين منابع مالي براي سرمايه در گردش معادن نيز مشكل ديگري است كه در شرايط فعلي اقتصادي كشور محدوديت‌هاي زيادي را براي بهره برداران به وجود آورده است. در واقع بانك‌ها براي فاينانس پروژه‌ها تا تامين سرمايه در گردش به صورت وام با اقساط بلندمدت و كم بهره مي‌توانند يكي از دغدغه‌هاي اصلي بهره برداران را برطرف كرده تا در خدمت افزايش توليد قرار گيرد.
در صورت تداوم مشکلات فعلی و عدم اصلاح قیمت فروش زغال سنگ؛ هشدار معدنکاران این بخش در خصوص ورشکستگی و تعطیلی قریب الوقوع را تا چه اندازه جدی می‌دانید؟
به طور قطع و یقین در صورت عدم اصلاح قیمت، عدم توانایی تولید از معادن کوچک شروع و به مرور به معادن بزرگ انتقال پیدا خواهد كرد؛ به گونه‌اي كه شاهد کاهش شدید تولید و یا عدم توانایی تولید زغال سنگ داخلی خواهیم بود. در واقع این هشدار قطعاً یک هشدار جدی و واقعی است.
با توجه به عرضه محصولات ذوب آهن اصفهان در بورس کالا كه براي کشف قیمت و ضرورت عرضه کل زنجیره تولید فولاد در بورس انجام می‌شود، تا چه اندازه با عرضه زغال سنگ در بورس کالا برای رهایی از قیمت گذاری دستوری و کشف قیمت از این طریق موافق هستید؟ حضور در بورس کالا تا چه اندازه می‌تواند در حل مشکلات موجود تاثیرگذار باشد؟
عرضه زغال سنگ در بورس كالا بخشی از مشکلات فروش که باعث رکود در تولید می‌شود را از بین می‌برد؛ چراكه در حال حاضر مشتریان عمده زغال سنگ در ایران کک سازی زرند و کارخانه ذوب آهن اصفهان هستند. به همين دليل وقتی این ماده معدنی وارد بورس کالا شود، با مشتریان گوناگونی که استفاده هاي متفاوتي از این کالا دارند؛ مواجه خواهيم شد. همچنین در حال حاضر هر گونه توقفي كه در خطوط تولید این دو مشتری خاص رخ دهد؛ به صورت مستقیم بر تولید زغال سنگ در شرکت‌های تولیدکننده این ماده معدنی اثر خواهد گذاشت؛ در حالی که بورس كالا باعث می‌شود مشتری‌های دیگري جایگزین شوند.
به نظر من بورس کالا می‌تواند در شفافیت معاملات و قیمت زغال سنگ تأثیر بسزايي داشته باشد كه در صورت انجام این مهم شاهد رونق معاملات زغال سنگ در بورس كالا خواهیم بود.
در زمینه صادرات زغال سنگ تاکنون چه اقداماتی صورت گرفته است و چه میزان ظرفيت صادراتی وجود دارد؟
عمده صادرات ما در زغال سنگ به زغال سنگ حرارتی برمی‌گردد و سهم صادرات زغال سنگ کك شو بسیار اندک است.
البته علت اينكه معدنکاران تمايلي به صادرات زغال سنگ ندارند؛ چند عامل است. یکی از اين عوامل گوگرد بالای زغال ایران است كه به نسبت استانداردهای جهانی بالاست و با توجه به اجرای برنامه‌های زیست محیطی در سایر کشورها، صادرات اینگونه محصولات با دشواری‌هایی همراه است. در اینجا تکنولوژی گوگردزایی که روزگاری اهمیت چندانی برای این صنعت نداشت، قابل تامل می‌شود.
يكي ديگر از عواملي كه مانع صادرات اين كالا مي‌شود؛ مشکلات فعلی ناشی از تحریم‌هاست كه روند را کند و سخت می‌کند. در سال 97 شرکت زغال سنگ پروده طبس تقریبأ 50 هزار تن کنسانتره به مقصد چین صادر کرد؛ به گونه‌اي كه زغال ایران به عنوان یک برند در بازارهای جهانی شناسایی شد. یکی از اهداف مهم انجمن زغال سنگ ایران در سال جاری افزایش دامنه صادرات زغال سنگ کک شو به کشورهای مورد نیاز این ماده معدنی استراتژیک است. در خصوص ظرفیت صادرات بايد نگاه ما به مصرف داخلی این محصول هم باشد؛ به نحوی که مصرف کنندگان داخلی نیز دچار بحران نشوند.